| Το στίγμα των Εικαστικών Τεχνών στην Ελλάδα (Ημερίδα του Εθνικού Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης, Ινστιτούτο Επιμόρφωσης, Πάτρα, Οκτώβριος 2006) |
Μιχάλης Παπαδάκης, γλύπτης
Πρόεδρος του ΕΕΤΕ
Εισήγηση στη ημερίδα του
Εθνικού Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης, Ινστιτούτο Επιμόρφωσης
με θέμα: «Το Στίγμα του Σύγχρονου Ελληνικού Πολιτισμού»
Πάτρα, 10/3/2006
Το στίγμα των Εικαστικών Τεχνών στην Ελλάδα
Η ομιλία μου θα έχει τρεις ενότητες.
Η πρώτη ενότητα θα αναφέρεται γενικά στο ρόλο της Τέχνης στην κοινωνική ιστορία του ανθρώπου.
Η δεύτερη ενότητα θα αναφέρεται στα βασικά προβλήματα της πολιτικής αντιμετώπισης της Τέχνης στην Ελλάδα, που δείχνει κατά πόσον αναγνωρίζεται ή υποτιμάται ο ρόλος της.
Και η τρίτη ενότητα, στο τι προτείνουμε.
1η Ενότητα
Η Ζωγραφική και η Γλυπτική εμφανίζονται πριν από 40.000 περίπου χρόνια ως δραστηριότητα του homo sapiens sapiens (από τον οποίο έχουμε την ευθεία καταγωγή μας). Εκείνη την εποχή, ο homo sapiens sapiens, έχοντες μόλις μεταναστεύσει από πιο εύκρατα κλίματα στη νότια και κεντρική Ευρώπη, συνυπάρχει με τον άνθρωπο του Νεάντερταλ για 4.000 χρόνια περίπου, πριν ο τελευταίος εξαφανιστεί για πάντα.
Σε μια περίοδο κατά την οποία η μισή Ευρώπη καλύπτεται από παγετώνες, είναι επόμενο ο ανταγωνισμός των δύο ομάδων να οξύνεται κατά περιόδους. Παρ’ όλα αυτά οι ανταλλαγές σε εργαλεία και προϊόντα είναι αποδεδειγμένες από τα ευρήματα. Έχουν το ίδιο επίπεδο γνώσης για τα εργαλεία. Είναι επίσης αποδεδειγμένο ότι ο homo sapiens sapiens αναπτύσσει αυτή την περίοδο τη Ζωγραφική (βραχογραφίες) και τη μικρογλυπτική, την οποία ανταλλάσσει μόνο στις κοινότητες της ομάδας του. Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ, όπως αποδεικνύουν τα ευρήματα, έμεινε αδιάφορος για αυτά τα νέα προϊόντα…
Η σκέψη των επιστημόνων σήμερα κατευθύνεται στη θεωρεία ότι αυτή η διαφορά (στα μέχρι τώρα ευρήματα δεν έχει βρεθεί ούτε άλλη διαφορά ούτε άλλη αιτία) έδωσε το προβάδισμα στο homo sapiens sapiens για να βγει “νικητής”.
Η εμφάνιση της Ζωγραφικής και της Γλυπτικής (1,5 εκατ. χρόνια τουλάχιστον μετά τη χρήση της φωτιάς και του εργαλείου) σηματοδοτεί το συνειδητό πέρασμα της σκέψης στην περιοχή της αφαίρεσης και των συμβόλων. Με την Τέχνη η σκέψη αξιοποιεί το υλικό που της παρέχει η εμπειρική δημιουργία και χρήση του εργαλείου, το οποίο αποτελούσε για ένα πολύ μακρύ χρονικό διάστημα και την πρώτη αντικειμενική μορφή της αφαίρεσης. Στη βάση αυτής της αφαίρεσης που εκπροσωπούσε το εργαλείο, η σκέψη με τη βοήθεια της Τέχνης δημιουργεί τις δικές της αφαιρέσεις ως “εργαλεία” της δικής της πλέον ανάπτυξης. Από τη Ζωγραφική παράγεται το σύμβολο και η γραφή. Μ’ αυτό τον τρόπο η Τέχνη γίνεται το θεμέλιο στοιχείο στην εξέλιξη της γνώσης μέχρι και σήμερα, και έτσι και του πολιτισμού μέχρι και τις μέρες μας.
Μέσα στις νοητικές εικόνες, που ο Άνθρωπος δημιουργεί κοινωνικά με την Τέχνη και τις Επιστήμες για τα πράγματα, ανιχνεύει/σκέφτεται τις δυνατότητες που υπηρετούν τις ανάγκες του. Τα εργαλεία του, και τα εργαλεία της σκέψης του, διευρύνουν τις δυνατότητές του να ικανοποιήσει αυτές τις ανάγκες και να δημιουργηθούν καινούριες.
Οι Εικαστικές Τέχνες, σ’ αυτή τη διαδικασία παίζουν έναν ενεργητικό ρόλο, και όχι μόνο. Ηγούνται σ’ αυτήν.
Οι Εικαστικές Τέχνες, ως κοινωνική λειτουργία ιστορικά, δεν απεικονίζουν το παρελθόν, ούτε τα γεγονότα και τα συναισθήματα της σχέσης μας με αυτά, ούτε ασχολούνται με τα υποτιθέμενα προσωπικά οράματα μιας ατομικής ευαισθησίας. Πολύ περισσότερο δεν προσπαθούν να ικανοποιήσουν το γούστο ούτε του συλλογικού ούτε του ατομικού καταναλωτή, όπως θέλει να τις καταντήσει η μόδα.
Οι Εικαστικές Τέχνες δουλεύουν πολύ σκληρά για να αναδιοργανώνουν την αντιληπτική εικόνα του Ανθρώπου. Ενσωματώνουν διαρκώς τα νέα δεδομένα που δημιουργούν οι Επιστήμες και η κοινωνική πράξη στις κοινωνικές σχέσεις, και ανιχνεύουν τις μη ορατές ακόμη αλήθειες παράγοντας μια νέα εικόνα, που τις αποτυπώνει. Μ’ αυτό τον τρόπο εμπνέουν τις Επιστήμες και την κοινωνική πράξη προς το μέλλον. Αυτό είναι η δημιουργική συμβολή τους και στη σύγχρονη ιστορία του homo sapiens sapiens.
Το εργαλείο συνδέει τη νόηση του κοινωνικού ανθρώπου με τη φύση. Οι αφαιρέσεις της νόησης έχουν άμεση σχέση-εφαρμογή στη φύση.
Η Τέχνη συνδέει την αφηρημένη νόηση με τις προϋποθέσεις της δημιουργίας της –τόσο στη νόηση, όσο και στη φύση–, και έτσι αποτελεί την πλέον ολοκληρωμένη εικόνα της διαισθητικής γνώσης της φύσης, πολύ πριν αυτή διασπαστεί στα γνωστικά αντικείμενα της επιστήμης. Θα διακινδυνεύσω έναν ορισμός, μια σχηματοποίηση: Η Τέχνη ασχολείται με τους «άρρητους αριθμούς», η επιστήμη με τους «ρητούς». Ή, αλλιώς: η διαισθητική γνώση του απείρου αφορά την Τέχνη, και η γνώση του πεπερασμένου την επιστήμη.
Δεν είναι τυχαίο ότι η άρρητη φύση των αρμονικών λόγων είναι αγκάθι για την επιστήμη (η αξεπέραστη αντίφαση η οποία εμποδίζει τη διατύπωση ενός ολοκληρωμένου μαθηματικού συστήματος περιγραφής του κόσμου), ενώ για την Τέχνη είναι τα στέρεα θεμέλιά της.
2η Ενότητα
Έχοντας αυτά υπόψη, πάμε στη δεύτερη ενότητα, που αφορά στο στίγμα των Εικαστικών Τεχνών σήμερα μέσα από την πολιτική αντιμετώπιση τους στη χώρα μας.
Θα περιοριστώ να αναφερθώ σε τέσσερα γενικά ζητήματα, που έχουν ως κοινό παρονομαστή τη σχέση τους με πολιτειακούς θεσμούς. Συνδέονται, μ’ άλλα λόγια, με τη στάση της εκάστοτε πολιτικής ηγεσίας, και με εσάς ως στελέχη υλοποίησης της εκάστοτε πολιτιστικής πολιτικής.
α) Ο νόμος της καλλιτεχνικής διακόσμησης των δημοσίων κτιρίων πρωτοφτιάχτηκε το 1989. Ποτέ δεν λειτούργησε, μέχρι που η πίεση για την εφαρμογή του είχε ως αποτέλεσμα έναν καινούριο νόμο, το 1997, που όριζε το 1% της συμβατικής δαπάνης των δημοσίων κτιρίων να διατίθεται για καλλιτεχνική διακόσμηση. Μέχρι τώρα, δεν έχει αρχίσει να υλοποιείται ούτε κι’ αυτός.
Μεγάλα σύγχρονα δημόσια έργα, όπως το Μετρό, τα ολυμπιακά έργα, σημειακά κτίρια επί της Εγνατίας Οδού κ.ά., γίνονται χωρίς τη λειτουργία του. Την ίδια στιγμή, που σε άλλες χώρες, από τις ΗΠΑ και την Ευρώπη έως την Ιαπωνία, λειτουργεί από δεκαετίες, και μάλιστα σε ποσοστό από 2-3 %.
Το 2000, ο κ. Χάρης Καμπουρίδης είχε υπολογίσει πρόχειρα ότι τα 3 χρόνια από το 1997 οι καλλιτέχνες, και η Τέχνη βέβαια, έχασαν 80 δισ. δραχμές προς όφελος των εργολάβων.
β) Το δεύτερο ζήτημα είναι το Επιμελητήριο Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας (ΕΕΤΕ) που συσπειρώνει όλο το δυναμικό (τους 5.000 επίσημα αναγνωρισμένους εικαστικούς δημιουργούς της χώρας μας). Ιδρύθηκε το 1944 ως πολιτειακός θεσμός, σύμβουλος τους Υπουργείου Πολιτισμού για την εθνική πολιτιστική πολιτική, και μέχρι τώρα αντιμετωπίζεται απ’ όλες τις κυβερνήσεις σε γενικές γραμμές ως «συνδικαλιστική οργάνωση», μ’ όλες τις επιπτώσεις που αυτή η αντιμετώπιση έχει με τις ανεκπλήρωτες κυβερνητικές υποσχέσεις.
γ) Τρίτο ζήτημα αποτελεί το αίολο νομικό καθεστώς που διέπει τόσο την ασφάλιση, όσο και τη συνταξιοδότηση των εικαστικών καλλιτεχνών, αρνούμενη η πολιτεία μέχρι τώρα να κοιτάξει σοβαρά τις προϋποθέσεις της ύπαρξης των δημιουργών που υπηρετούν την Τέχνη.
Μ’ αυτά τα τρία αποδεικνύεται ότι υπάρχει μια αντίληψη ότι πολιτισμός μπορεί να γίνει χωρίς πολιτική για τους καλλιτέχνες, εκτός βέβαια από την πολιτική της διακίνησης του έργου Τέχνης ως εμπορεύματος!! …
δ) Και ερχόμαστε στο τέταρτο, το πιο φανταχτερό και το πιο πρόσφατο παράδειγμα για το “στίγμα” της Σύγχρονης Τέχνης, για τον τρόπο διαχείρισης των Εικαστικών Τεχνών στη χώρας μας σήμερα, που είναι το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ). Μέχρι σήμερα το ΕΜΣΤ λειτουργεί ως franchise-υποκατάστημα μιας αισθητικής άποψης που εκπορεύεται από διεθνή κέντρα, και ως εκ τούτου ως έδρα παραχάραξης της ιστορίας της Τέχνης.
Δεν έχετε παρά να επισκεφθείτε την έκθεση για τη δεκαετία του ‘70, και θα “μάθετε” ότι η γλυπτική δεν υπάρχει!!! Δεν χρειάζεται να επεκταθώ πολύ, θα αναφερθώ μόνο στο ότι η Πανελλήνια του 1975 είχε αφιερωθεί στη μνήμη του πρόωρα χαμένου σε ατύχημα Γεράσιμου Σκλάβου, ο οποίος στο εξωτερικό είχε ανακηρυχθεί ως ο μεγαλύτερος μεταπολεμικός γλύπτης, μαζί με τον Giacometti.
Για το ΕΜΣΤ, γλυπτική δεν υπάρχει από τη δεκαετία του ’70 και δώθε… , και αυτό που; Στην Ελλάδα …!!! Αυτό είναι όντως μια παγκόσμια πρωτιά για τη χώρα μας!!!
Ένα άλλο που “μαθαίνουμε” από την έκθεση του ΕΜΣΤ, ή καλύτερα: από τον κατάλογό του, είναι ότι ο εκδημοκρατισμός του νόμου του ΕΕΤΕ –που από το 1975 έως το 1981 που ρυθμίστηκε νομοθετικά, και κινητοποίησε το σύνολο των καλλιτεχνών τότε– έγινε ενάντια στη θέληση των καλλιτεχνών!!! Παραχάραξη της ιστορίας και σ’ αυτό το επίπεδο, στο επίπεδο των καταγεγραμμένων γεγονότων.
Μην ξεχνάτε ότι εδώ αναφερόμαστε σε κρατικό θεσμό, με δημόσιο χρήμα, του οποίου ο ρόλος είναι η επιστημονική έρευνα του εικαστικού γίγνεσθαι. Το ΕΜΣΤ, ως εθνικό ίδρυμα (και όχι ιδιωτικό), οφείλει να λειτουργεί χρησιμοποιώντας τις επιστήμες της Αισθητικής, της Ιστορίας της Τέχνης, της Μουσειολογίας κ.λπ. και να δημιουργεί το επιστημονικό περιβάλλον όπου, επιπλέον, θα μπορούν να διεξάγονται πραγματικά ερευνητικά προγράμματα πάνω σε εικαστικές προτάσεις, ώστε να προωθείται η επιστημονική έρευνα διεθνώς, κι όχι μόνο σε εθνικό επίπεδο.
Δυστυχώς, αυτό που γίνεται μέχρι σήμερα είναι το εντελώς αντίθετο. Λόγω του ότι οι πολιτικές ηγεσίες αποτιμούν την επιτυχία του ΕΜΣΤ με κριτήριο την αποδοχή που θα έχει το μουσείο στη διεθνή Αγορά Τέχνης, την προσαρμογή του δηλαδή σ’ αυτήν, κι’ όχι τον πραγματικό του ρόλο στις Τέχνες (αυτό δεν υπόσχεται γρήγορα και μετρήσιμα αποτελέσματα) επιλέγουν άτομα για τη διαμόρφωση της εικαστικής του πολιτικής που φαίνεται να υπόσχονται τη λεγόμενη “επιτυχία”. Τέτοια άτομα, βέβαια, δεν μπορούν να “αποδεικνύουν“ την αξιοσύνη τους, παρά μόνον όταν συνδέονται με το franchise δοκιμασμένων “προϊόντων”.
Έτσι, αντί το πολιτιστικό πρόγραμμα του ΕΜΣΤ να φτιάχνεται και να υλοποιείται από μια ώριμη επιστημονική ομάδα, έχει καταντήσει το «μετερίζι» κάποιων ατόμων, που λειτουργούν ανεξέλεγκτα με εμμονές σε προσωπικές χειραγωγήσεις, και που δεν διστάζουν να “τα βάλλουν” και με την ιστορία. Βέβαια, αυτές οι χειραγωγήσεις μπορούν να επιβάλλονται μόνον όταν συνδέονται με κυβερνητικές πολιτικές και μέσω αυτών των πολιτικών να υπηρετούν μεγάλα ιδιωτικά συμφέροντα.
Αυτό είναι καταστροφικό για την καλλιτεχνική δημιουργία, για τους καλλιτέχνες, για τη Τέχνη και τον πολιτισμό μας, κι’ όχι μόνο σε εθνικό επίπεδο.
Στη βάση αυτής της καταστροφική πρακτικής, αυτό που προβάλλεται ως Σύγχρονη Τέχνη της Ελλάδας είναι μόνον αυτό που καθρεφτίζει επιλεγμένες αισθητικές απόψεις που λανσάρονται ήδη από τα διεθνή κέντρα.
3η Ενότητα
Κι’ έτσι μπαίνουμε στην τρίτη ενότητα με το τι πρέπει να γίνει.
α) Σ’ ό,τι αφορά τους καλλιτέχνες, δηλαδή τους όρους της καλλιτεχνικής δημιουργίας, η κυβέρνηση πρέπει να σεβαστεί πρώτα, άμεσα τους υπάρχοντες θεσμούς και τους νόμους. β) Οι νόμοι να εφαρμόζονται και στον τομέα της διαχείρισης. Τα εθνικά ιδρύματα να είναι ερευνητικά-επιστημονικά ιδρύματα μελέτης και προβολής των Εικαστικών Τεχνών, κι όχι χώροι προβολής ιδιωτικών συλλογών και διευθυντών που λειτουργούν σαν μεσάζοντες. Σας ευχαριστώ.
|
- Πρόταση για την Πολιτιστική Πολιτική των ΕΜΣΤ Θεσσαλονίκη, 7/10/2017
- "Τεχνοπολιτισμός: Η εφαρμοσμένη Αισθητική ως υποκατάστατο του έργου Τέχνης", Άρτα, 30/11/2013
- Έχει ιστορία η Τέχνη;
Ένα ζήτημα για τη θεωρία της Τέχνης
Διάλεξη, Αμφιθέατρο Τρίτση, 14/1/2013 - Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ « Διημερίδα «Τέχνη - Επιστήμη - Σύμπαν» Ίδρυμα Ευγενίδου, 8-9 Νοεμβρίου 2011 »
- Αισθητική, ιδεολογία και σύγχρονη Τέχνη (Συνέδριο «Σύγχρονη Τέχνη και Δημόσιος Χώρος», Τεχνόπολη, 17-20 Απριλίου 2008)
Designed by Design-It