Μιχάλης Παπαδάκης
Διημερίδα «Τέχνη - Επιστήμη - Σύμπαν»
Ίδρυμα Ευγενίδου, 8-9 Νοεμβρίου 2011
Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ
ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ
Το θέμα μου είναι η «Συμμετοχή της Τέχνης στην ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης».
Επειδή ο τίτλος μπορεί να καλύπτει πολύ διαφορετικές προσεγγίσεις, πρέπει να ξεκαθαρίσω ευθύς εξ αρχής ότι αυτό που θα ισχυριστώ είναι ότι η συμμετοχή της Τέχνης είναι τέτοια, ώστε πρέπει να θεωρηθεί προϋπόθεση για την ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης. Δηλαδή, ότι η σχέση της Τέχνης με την επιστήμη είναι σχέση αιτιακή.
Για να το πω αλλιώς: Είμαι ο οπαδός του Έβαλντ Ιλένκοφ, οποίος γράφει: «Είτε το έχουν συνειδητοποιήσει είτε όχι οι επιστήμονες, είναι ξεκάθαρο ότι η σημερινή επιστήμη δεν θα ήταν δυνατή εάν δεν υπήρχε η καλλιτεχνική δραστηριότητα σε όλη την προηγούμενη ιστορία.»
Η Τέχνη και η επιστήμη είναι καθαρά κοινωνικές δραστηριότητες. Ανήκουν δηλαδή σε αυτές που ονομάζουμε καθαρά Ανθρώπινες, με την έννοια ότι εμφανίζονται σε προχωρημένο στάδιο ανάπτυξης της κοινωνικής οργάνωσης του Ανθρώπου και της εξέλιξης του εργαλείου. Αποτελούν όμως, όπως μπορούμε να δούμε από τη σημερινή οπτική γωνία, και τομές −η κάθε μια με το δικό της τρόπο− στη διαδικασία ανάπτυξης του σημερινού πολιτισμού.
Εντελώς σχηματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχουμε τα ακόλουθα εξελικτικά στάδια:
1. Δύο εκατομμύρια χρόνια περίπου εξέλιξης του εργαλείου και της κοινωνικής οργάνωσης, απ’ όπου δημιουργείται ένας όλο και πιο πολύ σαφής διαχωρισμός παραγωγικών δραστηριοτήτων (καταμερισμός), ο οποίος αποτελεί έκφραση και απόρροια της οργάνωσης των παραγωγικών σχέσεων.
2. 40.000 χρόνια περίπου, αφότου η δραστηριότητα της εικονογραφίας αποκτά τη διακριτή της θέση στον καταμερισμό.
3. 6.000 χρόνια περίπου, αφότου η επιστήμη (εμπειρική, για το μεγαλύτερο διάστημα) αποκτά τη δική της διακριτή θέση στον καταμερισμό.
Τα χρονικά αυτά διαστήματα, βέβαια, είναι πολύ αμφισβητούμενα και αναθεωρούνται από νέα ευρήματα. Αυτό όμως που έχει σημασία εδώ, είναι οι σχέσεις των χρονικών αποστάσεων ανάμεσα σε αυτά τα πολύ σημαντικά ιστορικά γεγονότα στην πορεία της ανθρωποποίησης του Ανθρώπου. Τα χρονικά, λοιπόν, αυτά διαστήματα −για μένα− φανερώνουν μια λογική, που παραπέμπει σε αιτιακές σχέσεις αυτών των περιόδων.
Εργαλείο: Φορμαλισμός της γνώσης
Όσο πρωτόγονο και αν θεωρούμε σήμερα το πέτρινο εργαλείο, αυτό κατ’ ανάγκη έπρεπε, από την πρώτη ήδη φάση της κατασκευής του, να περιέχει τις ιδιότητες τριών τουλάχιστον παραγόντων αποτυπωμένων στο σχήμα του: α) την ιδιότητα της ομάδας (σύνολο) των φυσικών αντικειμένων, πάνω στα οποία πρέπει να επέμβει, β) την ιδιότητα των δυνατοτήτων του χεριού του υποκείμενου-χρήστη, τόσο της λειτουργικής του μορφής, όσο και της δύναμης, που αυτός έχει (άλλο σύνολο), και γ) τις ιδιότητες του υλικού, από το οποίο φτιάχνεται το εργαλείο, προκειμένου να ανταποκρίνεται στις προηγούμενες απαιτήσεις και στο επιδιωκόμενο αποτέλεσμα με διάρκεια.
Η δαπάνη ενέργειας για τη δημιουργία εργαλείων, ώστε η χρήση τους να έχει διάρκεια, δεν ήταν, όπως δεν είναι και σήμερα, μια εύκολη υπόθεση. Το εργαλείο δεν φτιάχνεται κάθε φορά για κάθε ξεχωριστό φυσικό αντικείμενο, αλλά για ομάδες φυσικών αντικειμένων με κοινά χαρακτηριστικά. Οι πιο πάνω γενικοί, αλλά αναγκαίοι παράγοντες δημιουργούν στη σκέψη τις εικόνες-σχήματα που περιέχουν την αντίληψη των συνόλων και των συναρτήσεων, ως ιδιότητες της αλήθειας του σχήματός του (του εργαλείου). Η αλήθεια αυτή επιβεβαιώνεται από την πράξη, διατηρείται και μεταδίδεται στην κοινότητα, γενικεύοντας τη χρήση του, και έτσι μετατρέπεται σε αλήθεια καθεαυτή. Όταν, όμως, παγιώνεται ως αλήθεια, σιγά-σιγά τυποποιείται –αφαιρούνται δηλαδή από το υλικό σώμα του εργαλείου τυχαίες μορφές του–, για να “καθαρίσει” το Σχήμα που εικονίζει φορμαλιστικά τη σύνθεση των ιδιοτήτων, που διασφαλίζουν την επιτυχία του. Μ’ αυτή την προσεγγιστική διαδικασία, ο άνθρωπος αποκτά όλο και μεγαλύτερη συνείδηση (γνώση) γι’ αυτές τις ιδιότητες, ώστε να τις “αποτυπώνει” στη μορφή-σχήμα του εργαλείου.
Το σχήμα του εργαλείου είναι και η εικόνα μιας αναπτυσσόμενης αναλυτικής και συνθετικής σκέψης. Αυτός ο φορμαλισμός του εργαλείου αποτελεί και κωδικοποίηση της μεταδιδόμενης γνώσης, πριν αυτή πάρει, πολύ αργότερα, τη μορφή “τυποποιημένης θεωρητικής πρότασης”. Και δεν θα είναι αυθαίρετος ισχυρισμός να πω εδώ, ότι είναι και η βάση της γλώσσας και του διαχωρισμού της από τη μορφή των συναισθηματικών φθόγγων.
Εικόνα καθεαυτή
Η εικόνα-παράσταση, που πρωτοεμφανίζεται περίπου 40.000 χρόνια πριν, είναι ικανότητα μόνο του homo sapiens, του σημερινού ανθρώπου. Με τη δημιουργία της εικόνας-παράστασης, ο άνθρωπος κάνει μια τομή-άλμα στην ήδη αναπτυγμένη αναγωγική του σκέψη. Έχοντας μάθει το χειρισμό των σχημάτων από το εργαλείο και έχοντας μάθει να τα εμπιστεύεται ως εικόνες αλήθειας, τα χρησιμοποιεί για μια ευρύτερη, από το άμεσο αποτέλεσμα, ανάλυση των σχέσεών του με τα αντικείμενα του κόσμου που τον περιβάλλουν.
Με την εικόνα-παράσταση, η έννοια του αντικειμένου αποκαλύπτει ιδιότητες και συσχετίσεις όλο και γενικότερες από αυτές των πρώτων περιορισμένων σχέσεων. Με την εικόνα-παράσταση η σκέψη του Ανθρώπου αρχίζει να αντιλαμβάνεται την έννοια ως ανεξάρτητη οντότητα (έννοια καθεαυτή), και της δίνει “όνομα” (αριθμό κ.ά.), που μαζί με άλλα, αντίστοιχα “ονόματα” παρέχει πλέον τη δυνατότητα στη σκέψη να εργάζεται παραγωγικά, δημιουργώντας συσχετίσεις, που δεν εξαρτώνται άμεσα από το βίωμα. και να τις μεταδίδει.
Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και η Τέχνη η ίδια μαθαίνει παράλληλα σιγά-σιγά να χειρίζεται τις εικόνες της, ως εικόνες καθεαυτές, εικόνες-πρότυπα αναφορά. Αυτή η αλλαγή στη σκέψη αποτελεί ένα άλλο επίπεδο, μια άλλη ποιότητα, στις σχέσεις του ανθρώπου με τον κόσμο του.
Η δύναμη της Αφαίρεσης
Ας πάρουμε ένα απλό παράδειγμα: Η εικόνα-παράσταση, π.χ. ενός ζώου, δεν αποτελεί την αντιγραφή του συγκεκριμένου ζώου. Κάτι τέτοιο θα ήταν χωρίς κανένα νόημα και, επιπλέον, μάταιο, επειδή είναι πρακτικά αδύνατον. Μια εικόνα-παράσταση ενός ζώου είναι πάντα η εικόνα της εμπειρίας του υποκειμένου με αυτό. Και, γι’ αυτό, αναγκαστικά στηρίζεται και στη μνήμη, ακόμα και αν γίνεται άμεσα. Η μνήμη είναι πολύ επιλεκτική και αφαιρετική, όπως και η ζωντανή αντίληψη, γιατί και οι δύο είναι αυθόρμητοι μηχανισμοί αξιολόγησης.
Έτσι, όμως, η παράσταση αναγκατικά προσανατολίζεται προς τα σταθερά στοιχεία, προς τις ιδιότητες που συγκροτούν την υπόσταση του προτύπου (π.χ. του ζώου). Και μ’ αυτό τον τρόπο, η εικόνα-παράσταση αποκτά το νόημά της ως παράσταση της Υπόστασης και της Ουσίας.
Έτσι, η Αφαίρεση είναι τα στοιχεία της υπόστασης και της ουσίας, που κάνουν την παράσταση να αντιστοιχεί και σε μελλοντική εμπειρία, να έχει διάρκεια. Η όλη διαδικασία της εξεικόνισης δεν ξεκινάει από την ιδέα της αφαίρεσης. Αντίθετα, η αφαίρεση διδάσκεται από την πράξη της εικονογραφίας. Η στόχευση της εικόνας-παράστασης προς τις γενικές, σταθερές ιδιότητες (αφαίρεση) είναι μέσα στην ίδια τη φύση της εικόνας-παράστασης, ταυτίζεται με αυτήν. Η Τέχνη διδάσκει την αφαίρεση, και σ’ αυτόν που δεν το αναγνωρίζει.
Παρενθετικά πρέπει να πούμε ότι η αφαίρεση στην Τέχνη εκπηγάζει από τη συναισθησία και, με αυτόν τον τρόπο, απελευθερωμένη από την άμεση ανάγκη, δίνει το προβάδισμα στη Φαντασία και τη Διαίσθηση.
Η Τέχνη κάνει αντικείμενό την εικονογράφηση των υπαινιγμών της Διαίσθησης, που προκαλεί τα εκάστοτε όρια του ορθολογισμού. Αυτό θεωρείται, συνήθως, ως ανορθολογική υπέρβαση. Η διαισθητική προσέγγιση, αυτού που είναι ακόμη άγνωστο, παρουσιάζεται παραπλανητικά ως “διαισθητική γνώση του μη γνώσιμου”, ή Αποκάλυψη. Δηλαδή, ως μια άλλης φύσης γνωστική ικανότητα, την Πίστη. Η Λογική, όμως, δεν είναι κλειστό σύστημα, όπως θέλουν να την παρουσιάζουν, και για αυτό εξετάζει συνεχώς τους νόμους και τους κανόνες της, γιατί το Πρότυπό της είναι το Άπειρο. Αυτό υπενθυμίζει η Τέχνη διιστορικά και με γνώση.
Μέτρο και “Υπολογίζειν”
Υπολογιστικές πράξεις, που έκανε ο sapiens εμπειρικά για το μακρύ διάστημα των ενάμιση εκατομμυρίων ετών μέσω του εργαλείου, ενσωματώνονται στο σχήμα του (εργαλείου), και έτσι αποκτούν εικόνα της ύπαρξής τους και της λειτουργίας τους.
Η εικόνα-παράσταση (οι βραχογραφίες και τα άλλα καλλιτεχνικά αντικείμενα), από μια άποψη, είναι υπολογισμός ποσοτήτων και των σχέσεών τους.
Ζωγραφίζοντας ξανά και ξανά π.χ. ένα ζώο σε διαφορετικές καταστάσεις, στιλιζάρει όλο και πιο πολύ την εικόνα (αφαίρεση) και μαθαίνει να τη διαχειρίζεται ως σύμβολο της υπόστασης του εικονιζόμενου πράγματος, προκειμένου να υπολογίσει καταστάσεις, σχέσεις και μελλοντικές τακτικές. Ταυτόχρονα μαθαίνει να χειρίζεται τα σημεία, τις γραμμές και τα σχήματα ως στοιχεία “γλώσσας”, με την οποία η αφαιρετική του σκέψη συλλαμβάνει και αποδίδει την εικόνα των ουσιαστικοτήτων των φυσικών αντικειμένων και καταστάσεων, που τον ενδιαφέρουν. Η ελευθερία, που του δίνει η μη άμεσα χρηστική αξία της εικόνας-παράστασης, και η εμπιστοσύνη του για την αλήθεια των σχημάτων, του δημιουργούν την παρόρμηση να εξεικονίζει νοητικές τακτικές και φανταστικές σχέσεις αντικειμένων. Μαθαίνει στην εικόνα-παράσταση του ζώου να βλέπει την έννοια του συνόλου του είδους. Ένα πλήθος (σύνολο), που εκφράζεται από την παράσταση του ενός, μπορεί τώρα να υπολογιστεί ως μέγεθος με το Ένα. Εφόσον όλα τα μέλη του πλήθους ομοιάζουν σε γενικές γραμμές με το ένα και προσδιορίζονται από αυτό, μπορεί το Ένα να γίνει Μέτρο του συνόλου. Έτσι, χρησιμοποιεί την εικόνα-παράσταση στη νοητική της μορφή –μορφή της σκέψης– ως Ουσία-Πρότυπο της μονάδας, με την οποία υπολογίζει (μετρά) το φυσικό πλήθος.
Στο εργαλείο, η υπολογιστική πλευρά, που ενυπάρχει στο σχήμα του, είναι άμεσα συνυφασμένη με το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Έτσι, η έννοια του “υπολογίζειν” δεν μπορεί να αυτονομηθεί από το σχήμα του.
Στην εικόνα-παράσταση η Φαντασία απελευθερώνεται από την παραγωγή άμεσου αποτελέσματος και αποκτά το πλήρες ανθρώπινο, δηλαδή κοινωνικό, νόημά της. Αυτό δίνει τη δυνατότητα στη φαντασία, σε ορισμένες περιπτώσεις, να μεταφέρει την υπολογιστική της πλευρά σε πιο πολύπλοκες σχέσεις και σχήματα και να ασχολείται με την παράστασή, δίνοντας έμφαση σε αυτή της την πλευρά. Αυτή, όμως, η έμφαση στην υπολογιστική πλευρά οδηγεί πίσω στην χρηστική αξία, πράγμα που γίνεται με την αρχιτεκτονική και αργότερα με την επιστήμη.
Σ’ όλη τη διαδρομή της εξέλιξης του εργαλείου και της εικόνας, ο άνθρωπος σίγουρα ασκεί την παρατηρητικότητά του και σε υπολογισμούς. Χονδρικά μπορούμε να πούμε ότι ο εποχιακός, ο σεληνιακός κ.ά. κύκλος συσχετίζεται με το βιολογικό κύκλο φυτών, ζώων κ.λπ. Ευρήματα ηλικίας 35.000 ετών περίπου παραπέμπουν σε κάποιο είδος ποσοτικές καταγραφές, και τα ελάχιστα δείγματα που έχουμε σίγουρα δεν θα ανταποκρίνονται στις γνώσεις, που ο άνθρωπος πρέπει να διέθετε τότε για την παράσταση ποσοτήτων και για κάποιες αριθμητικές πράξεις. Παρ’ όλα αυτά, στην εικονογραφική ικανότητα δημιουργούνται οι προϋποθέσεις, προκειμένου ο άνθρωπος να μαθαίνει να σκέφτεται με νοητικές εικόνες και σύμβολα.
Το ποσοτικό στοιχείο, που είναι η μία από τις δύο ουσιώδεις ιδιότητες των πραγμάτων (το άλλο είναι το ποιοτικό), είναι αδύνατον να μην είχε τραβήξει την προσοχή του. Άλλωστε, η ποσοτικοποίηση των σχημάτων είναι συνιστώσα της ικανότητας για τη δημιουργία της εικόνας-παράστασης. Ωστόσο, η ικανότητα της εικονογραφίας είναι προϋπόθεση, και χρονικά, για την κατανόηση της έννοιας της ποσότητας ως ξεχωριστής, ανεξάρτητης έννοιας.
Άλμα στη σκέψη
Η διαδικασία της δημιουργίας σχημάτων στην Τέχνη, που εικονίζουν την αφαιρετική σκέψη και επιδρά στην εξέλιξής της (της σκέψης), έχει ως αφετηρία τη μορφή των σχημάτων του εργαλείου. Τα σχήματα του εργαλείου αποτελούν τρόπον τινά την “παιδική φάση” της διαδικασίας της εξεικόνισης, όπου κυριαρχεί η άμεση ανάγκη. Το περιβάλλον και οι επιδιώξεις του ανθρώπου κατηγοριοποιούνται εμπειρικά σε ιδιότητες, που εικονογραφούνται στις μορφές των εργαλείων επιβίωσης.
Όταν τα σχήματα ως τέτοια απομονώνονται από το εργαλείο στην εικονογραφία, αρχίζουν να συνδυάζονται και να εμπλουτίζονται περιγράφοντας καταστάσεις και επιδιώξεις, και έτσι δίνουν μορφή-εικόνα σε πιο πολύπλοκες δομές σχέσεων, διευρύνοντας τον κόσμο του Ανθρώπου και βαθαίνοντας την αντίληψή του για αυτόν. Μ’ αυτό τον τρόπο ο άνθρωπος δημιουργεί τις εικόνες των νοημάτων που χρησιμοποιεί η σκέψη του, αλλά και την εικόνα-παράσταση της σκέψης του. Εξωτερικεύει δηλαδή τη σκέψη του και την κάνει αντικείμενο για τη σκέψη.
Σύνθεση και Αρμονία
Η αναλογία και η συμμετρία, που ενυπάρχουν αναγκαστικά στο εργαλείο γίνονται βασικές ιδιότητες των σχημάτων του εργαλείου, όπου βεβαιώνεται και η αλήθεια τους (αναλογία, συμμετρία).
Με την εικόνα-παράσταση, ο homo sapiens καλλιεργεί τις δημιουργικές ικανότητες της σκέψης του, προκειμένου να ανιχνεύει, μέσα στις χαοτικές εικόνες της εμπειρίας του, τις ουσιαστικές έννοιες και τις δομές λειτουργίας τους, που του δίνουν τη δυνατότητα να προσανατολίζει τη δραστηριότητά του σε καταστάσεις που δημιουργεί και ο ίδιος.
Η δημιουργία εικόνων-παραστάσεων, οι οποίες περιγράφουν πιο σύνθετα γεγονότα (κυνήγια κ.λπ.) θέτει περιορισμούς που ενυπάρχουν στην ίδια τη φύση της εξεικόνισης, τους περιορισμούς π.χ. της “αρχής της οικονομίας”. Ανεξάρτητα από τα φυσικά όρια (π.χ. πόσο μεγάλη ή μικρή είναι η διαθέσιμη επιφάνεια), η ίδια η διαδικασία της παράστασης επιβάλλει την οριοθέτηση του λειτουργικού χώρου των εικονιζόμενων αντικειμένων, προκειμένου η παράσταση να αποτυπώνει το νόημα, για το οποίο φτιάχνεται. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι έννοιες της αναλογίας και της συμμετρίας από τα επιμέρους σχήματα να μεταφέρονται στο σύνολο της παράστασης και να αναδύονται ως ιδιότητες σύνθεση και αρμονία.
Το Ωραίο
Ήδη από την αρχή, το σχήμα του εργαλείου ασκούσε γοητεία, του πρόσφερε, όπως λέμε σήμερα, αισθητική ικανοποίηση. Η γοητεία, που ασκεί το σχήμα πάνω στον άνθρωπο, είναι τόσο ισχυρή, όσο και η δύναμη της αλήθειας του εργαλείου, που ταυτίζεται με την επιβίωσή του. Η εικόνα-παράσταση “κληρονομεί” από το εργαλείο αυτή τη δύναμη της αλήθειας ως το περιεχόμενό της, και την επαυξάνει, διευρύνοντας το νόημά της. Στην ανορθολογική σκέψη, αυτή η δύναμη της εικόνας φαντάζει ως αυτόνομη, μαγική δύναμη-φετίχ. Κάτι ανάλογο με το φετιχισμό της “γλώσσας” στα Μαθηματικά.
Δεν είναι τυχαίο, που το “Ωραίο”, ως προσδιορισμός της αισθητικής ικανοποίησης, περνά και στην επιστήμη ως κριτήριο για την αλήθεια των προτάσεών της.
Συμπέρασμα
Με την εικόνα-παράσταση ο homo sapiens (ο σημερινός άνθρωπος) αποκτά ένα τεράστιο ιστορικό προνόμιο. Το προνόμιο να σκέφτεται τη σκέψη του και τα μέσα (τη γλώσσα), με τα οποία αυτή εκφαίνεται.
Αυτό εξάγεται από τον ισχυρισμό μου ότι στο πεδίο της αφαιρετικής διαδικασίας της σκέψης, η Τέχνη παίρνει τη θέση της αφαίρεσης, που συνδέει το Πρότυπο (τα αντικείμενα και τα φαινόμενα του κόσμου) με τη αφαιρετικές προτάσεις της Επιστήμης.
Ο Μίτσελ Φάιγκενμπαουμ, φυσικομαθηματικός, θεωρητικός του Χάους, τρόπον τινά συμπυκνώνει τα παρά πάνω ως εξής: «Η Τέχνη είναι μια θεωρία για το πώς φαίνεται ο κόσμος στους ανθρώπους. Είναι ολοφάνερο ότι κανένας δεν ξέρει με λεπτομέρεια τον κόσμο που μας περιβάλλει. Αυτό που έχουν πετύχει οι καλλιτέχνες είναι ότι έχουν συνειδητοποιήσει πως υπάρχουν λίγα μόνο πράγματα σημαντικά, και στη συνέχεια αναζητούν ποια είναι αυτά. Έτσι μπορούν να κάνουν ένα μέρος της δικής μου έρευνας για μένα.»
Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Νεάντερταλ, που συμβίωσε για 4.000 χρόνια με τον homo sapiens sapiens στην Ευρώπη και μοιραζόταν τα ίδια εργαλεία μ’ αυτόν, δεν έδειξε το παραμικρό ενδιαφέρον για τα καλλιτεχνικά προϊόντα. Εκτιμάται ότι ίσως αυτή η ικανότητα του homo sapiens sapiens να του έδωσε το προβάδισμα έναντι του Νεάντερταλ, ο οποίος υπερτερούσε σε φυσική διάπλαση, που τον έφερε σε αρμονία με τις συνθήκες του φυσικού περιβάλλοντος.
Η φαντασία είναι μια γενική ικανότητα της σκέψης, η οποία λειτουργεί σ’ όλες τις βαθμίδες της αντανάκλασης του κόσμου μέσα στη σκέψη. Η απελευθέρωση της φαντασίας από την ανάγκη, και η εμφάνισή της ως ανεξάρτητη ικανότητα, δημιουργεί και την απατηλή ιδέα ότι αυτή υπάρχει μόνο στην ελευθερωμένη από την ανάγκη σκέψη, και ιδιαίτερα σ’ αυτήν της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
- Πρόταση για την Πολιτιστική Πολιτική των ΕΜΣΤ Θεσσαλονίκη, 7/10/2017
- "Τεχνοπολιτισμός: Η εφαρμοσμένη Αισθητική ως υποκατάστατο του έργου Τέχνης", Άρτα, 30/11/2013
- Έχει ιστορία η Τέχνη;
Ένα ζήτημα για τη θεωρία της Τέχνης
Διάλεξη, Αμφιθέατρο Τρίτση, 14/1/2013 - Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ « Διημερίδα «Τέχνη - Επιστήμη - Σύμπαν» Ίδρυμα Ευγενίδου, 8-9 Νοεμβρίου 2011 »
- Αισθητική, ιδεολογία και σύγχρονη Τέχνη (Συνέδριο «Σύγχρονη Τέχνη και Δημόσιος Χώρος», Τεχνόπολη, 17-20 Απριλίου 2008)
